Marken Haven: een zorggebouw dat vrijheid én veiligheid biedt

Van integratie naar inclusie

De manier waarop we als samenleving omgaan met mensen die zorg nodig hebben, is door de eeuwen heen veranderd. Vroeger werden oude of zieke mensen de stad uitgezet en aan hun lot overgelaten. Later werd een oplossing gevonden in de bouw van gestichten, op apart daarvoor ingerichte terreinen buiten de bebouwde omgeving.

Aan buitensluiten doen we tegenwoordig niet meer. Zorggebouwen en woonvormen krijgen een plek in de reguliere woonomgeving. Toch blijft het moeizaam om tot échte verbinding met de maatschappij te komen. Het kunnen zetten van de volgende stap, van integratie naar inclusie, is een van de vraagstukken bij het ontwerpen van eigentijdse zorggebouwen.

Bij KAW hielden we ons aanvankelijk vooral bezig met wonen, wijken en volkshuisvestingsopgaven. Doordat zorgopgaven een steeds nadrukkelijker deel van wijk- en buurtontwikkeling werden, kwam daar de afgelopen twintig jaar het ontwerpen van zorggebouwen bij. Intussen is dit type projecten niet meer uit ons portfolio weg te denken.

Een relevante en ingewikkelde kwestie bij het ontwerpen van zorggebouwen is het spanningsveld tussen het geven van vrijheid en het bieden van bescherming. Veel zorgorganisaties worstelen met hieraan gerelateerde dilemma’s. Want vanzelfsprekend wens je elk mens de ruimte toe om te kunnen wonen en leven zoals hij of zij wil. Maar wat doe je als in een woonomgeving maatregelen nodig zijn die invloed hebben op die vrijheid?

Marken Haven

Bij het Gelderse Beekbergen, in de Veluwse bossen, bevindt zich al meer dan honderd jaar een plek voor mensen die zorg nodig hebben. Dat begon met de opvang van landlopers en mensen die ‘gek gedrag’ vertoonden. In 1909 verrees er een sanatorium voor tuberculosepatiënten, dit werd in de jaren zestig een geriatrische inrichting. Door de komst van zeelieden met drankproblemen of het syndroom van Korsakov specialiseerde de inrichting zich langzaam maar zeker.

Atlant huisvest in Beekbergen mensen met het syndroom van Korsakov, de ziekte van Huntington, dementie of gerontopsychiatrische problemen (GP). De meest recente toevoeging aan het terrein, het door ons ontworpen Marken Haven, werd opgeleverd in mei 2022. Het gebouw telt honderd appartementen en is onderdeel van een zorgcomplex waar in totaal ruim tweehonderd mensen wonen. Onlangs zond de NPO de aangrijpende documentaire Even vergeten van Kim Smeekes uit, die een treffend beeld geeft van de plek.

Het H-vormige Marken Haven is hoger dan de omliggende gebouwen en heeft een rode bakstenen gevel met ronde hoeken. In 2017 begonnen we samen met Atlant aan een ontwerptraject dat vijf jaar later zou resulteren in een modern zorggebouw. Architect Candice de Rooij is een half jaar na de opening voor het eerst terug op locatie.

‘De mensen waarvoor jullie het doen’

In Marken Haven wonen mensen van uiteenlopende leeftijd. Sommigen komen binnen in hun dertiger jaren en wonen er nog veertig jaar, anderen stromen pas op latere leeftijd in. De doorsnee bewoner bestaat niet, zegt manager Yvonne te Winkel: ‘Ze zijn allemaal anders, hebben een ander verhaal en gedragen zich op hun eigen manier.’

Marken Haven heeft vijf afdelingen, en bijna net zo veel personeel als bewoners. Greet de Groot werkt er als verzorgende. Een half jaar geleden verhuisde ze met haar afdeling van de tijdelijke huisvesting naar de nieuwbouw. In de jaren ervoor was ze nauw betrokken bij het ontwerptraject. De basis daarvoor was een vierkant, geel boek. Er staat niet alleen een globaal programma van eisen in, maar ook een groot aantal portretten van bewoners. Zo maakte Atlant ons als architect de essentie van de opdracht duidelijk: dit zijn de mensen waarvoor jullie het doen.

Eigen buitenruimte voor extra leefkwaliteit

Een belangrijke wens was dat de bewoners van Marken Haven persoonlijke ruimte zouden krijgen. ‘Sommige mensen hier kunnen niet zelfstandig naar buiten’, zegt Te Winkel. ‘Hen wil je de gelegenheid geven om toch in de buitenlucht te kunnen zijn.’ Het past bij het streven om mensen zich fijn te laten voelen op een plek waar ze eigenlijk niet willen zijn. ‘Als je de bewoners naar hun grootste wens vraagt, zullen ze allemaal zeggen: ik wil naar huis. Daarom proberen we dicht bij het gevoel van thuis te komen.’

We stelden voor het gebouw te voorzien van balkons. Maar tijdens het ontwerpproces leek de buitenruimte geschrapt te gaan worden. Atlant was bezorgd over bewoners met suïcidale neigingen. We vonden een oplossing in het toepassen van licht, demontabel hekwerk op de balkons. Waar het nodig is, plaats je het, en als het niet nodig is, laat je het weg. De opdrachtgever was overtuigd en de balkons kwamen er. Het leverde de bewoners veel extra leefkwaliteit op.

‘Het is voor een opdrachtgever heel makkelijk om te zeggen: weet je wat? We laten die balkons wel achterwege’, zegt De Rooij. ‘Maar dat deed Atlant niet, daar heb ik bewondering voor. We merken dat elke zorgorganisatie zoekt naar een manier om mensen een plek voor zichzelf te geven. En omdat een programma van eisen voor een zorggebouw eigenlijk nooit kant-en-klaar is, proberen we als architecten eerst een stapje terug te doen. Zo krijgen we meer grip op wat nu echt de behoefte is, en kunnen we gaan nadenken over oplossingen.’

Een eigen badkamer

Met Te Winkel en De Groot loopt De Rooij naar de afdeling Erasmusbrug, die een stukje verderop op de eerste verdieping zit. Op de gang passeren ze de binnentuin, waarop je door de grote ramen goed zicht hebt. Het bevalt hier goed, zegt De Groot. ‘In tegenstelling tot op de vorige plek hebben mensen hier een eigen badkamer en toilet – dat is een enorme vooruitgang.’ Ook de rust in het nieuwe gebouw draagt bij aan het welzijn van bewoners. Mensen slapen hier beter.

De afdeling Erasmusbrug bestaat uit twee gangen. Ertussenin bevindt zich de centrale ruimte waar het personeel zit. Aan een muur hangt een uitgeprint A4’tje met in grote letters de naam van een bewoner erop, en een pijl naar links. Zo weet de man welke van de twee gangen hij in moet om bij zijn woning te komen.

De muren in de gang hebben ronde hoeken, een detail dat geleend is van de voorgevel. Op een van de deuren hangt een kleurrijk papier met de naam van een bewoner. Twee deuren verder gaan de architect en haar opdrachtgevers een appartement binnen. Deze bewoner is er nu niet, maar De Groot heeft haar om toestemming gevraagd.

Vooraf dacht Atlant goed na over welke bewoner welk appartement zou krijgen. ‘Iemand die van gezelligheid houdt, zit perfect aan de kant van de binnentuin’, zegt De Groot. ‘Maar iemand die graag rust heeft, geven we een appartement aan de buitenkant.’ De woning waarin we nu staan, past in die tweede categorie. Hij is ruim en comfortabel. In een hoek zit de grote badkamer. De wasbakken zijn geschikt voor mensen die in een rolstoel zitten, maar daardoor voor het personeel net iets te laag. ‘Zulke compromissen moet je soms sluiten bij het ontwerpen van een zorggebouw’, legt De Rooij uit.
De Groot begrijpt het wel. ‘Alsnog is het ontzettend luxe, hoor. Wij zijn er heel blij mee. Dit is honderd keer beter dan wat we hadden.’

Gebouw met toekomst

Bij het ontwerpen van een zorggebouw ligt de weg naar een goede oplossing soms vol obstakels. Hoe eerder wij als ontwerpers aan tafel zitten, hoe beter we onze creatieve denkkracht kunnen inzetten. De mooiste dingen ontstaan vaak op het moment dat een opdrachtgever en een ontwerper samen lef tonen. Marken Haven is daar een goed voorbeeld van.